گندم از غلاتی است که در بسیاری از کشورهای جهان کاشته میشود. کاشت گندم در تعیین امنیت غذایی کشورها اهمیت بسیاری دارد و ۱۵ الی ۱۸ درصد مصرف مواد غذایی مردم جهان را تشکیل می‌دهد. در ایران نیز ۹۰ درصد گندم تهیه شده برای تهیه نان مصرف میشود.
با وجود تلاش‌های بسیار، در ایران از پتانسیل کامل موجود در این زمینه استفاده نمی‌شود که دلایل آن می‌توان به ضعف مدیریت زراعی و استفاده کمتر از دستگاه‌ها و روش‌های بروز تر اشاره کرد.
گیاه شناسی گندم
گندم گیاهی از خانواده Poaceae و از جنس Tiriticum می‌باشد. ساقه تمام گندم‌ها استوانه‌ای، بند بند، بدون انشعاب و تو خالی‌ست که به آن سوفار می‌گویند، همچنین برگ‌های نازک و کم عرض با زبانه‌های کوچک و دارای گل‌آذین سنبله می‌باشد. دانه آن نیز بین دو پوشش لما (پوشینه بیرونی) و پالئا (پوشینه درونی) است.
نحوه کاشت گندم
گندم با روش‌ها و اهداف مختلفی کشت میشود؛ برای مثال ممکن است برخی با هدف تجاری که نیاز به امکانات بیشتری دارد اقدام به کاشت کنند و برخی نیز برای سرگرمی یا تامین بخش کوچکی از مواد غذایی مورد استفاده تصمیم به کاشت گندم در باغ، گلخانه یا باغچه خود بگیرند.
مرحله اول: آماده سازی زمین
اولین مرحله بیش از کشت هر گیاهی، آماده سازی زمین و ایجاد شرایط مناسب برای رشد آن گیاه است. گندم به صورت سطحی رشد می‌کند و به نشست خاک پس از جوانه زدن حساس است. برای شخم زدن زمین یک ماه قبل از کشت اقدام کنید.
برای این کار از ابزار مناسب، برای مثال: گاوآهن برگردان‌دار استفاده شده و زمین را تا عمق ۲۵ سانتی‌متر شخم می زنند. در صورت وجود کلوخه در خاک می‌توان یک دیسک سطحی زد و سپس با استفاده از لِولِر اقدام به اصلاح خاک کرد. این اقدام به کشت یکنواخت و آبیاری بهتر نیز کمک بسیاری می‌کند.
برای بازدهی بهتر باید از مناسب‌ترین ابزار استفاده کرد، برای مثال استفاده از ماشین آلات چندکاره‌ای که همزمان توانایی کوددهی، دیسک و کاشت را داشته باشد (پوتینگر) موجب صرفه جویی در زمان و کشت یکنواخت‌تر میشود. همچنین با وارد شدن کم‌ترین فشار به خاک، بیش از حد فشرده نمی‌شود.
مرحله دوم: کاشت گندم
کاشت گندم با روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد، کیفیت نهایی و مقدار محصول به نحوه و زمان کاشت، امکانات، مدیریت زراعی و آبیاری و… بستگی دارد.
روش‌های مختلف کاشت گندم:
نواری
روش نواری برای زمین‌های دارای شیب مناسب که شرایط تسطیح خاک دارند مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در روش نواری می‌توان از نوعی ماشین چندکاره، برای دیسک، تسطیح و کاشت یا ماشین‌های بذرکار استفاده کرد.
به دلیل شیب مناسب نیازی به ایجاد جویچه نیست و زمین در قطعات بزرگ آبیاری میشود.
اگر زمین شیب مناسبی نداشته باشد مرزهای زیادی ایجاد شده و نتیجه کشت مانند روش کرتی میشود!
کرتی
کرتی روشی سنتی و نامناسب است که در زمین‌های کوچک، دارای شیب نامناسب و مشکل کمبود آب مورد استفاده بود. در روش کرتی پس از گاو آهن و دیسک، بذر پاشی می‌کنند و با دیسک بذرها را زیر خاک می‌برند.
در مرحله بعد با مرزبند، مرزهایی در زمین ایجاد می‌کنند که موجب ورود ماشین آلات مراحل داشت و برداشت میشود.
خطی یا فارویی
روش خطی نیز مانند کرتی بازدهی کمتری نسبت به روش‌های دیگر دارد. در این روش پس از آماده سازی زمین، بذر پاشی با سانتریفوژ (کودپاش) به صورت نامنظم پخش می‌شوند.
پس از آن با فاروئر جوی و پشته‌هایی کم عرض (۱۰ الی ۲۵ سانتی‌متر) و کم عمق (۱۰ الی ۱۵ سانتی‌متر) ایجاد میشود. به همین دلیل احتمال ایجاد غرقابی بسیار است.
به دلیل قرار گرفتن برخی بذرها در کف جویچه‌ها به درستی رشد نمی‌کنند و بازدهی زمین کمتر میشود.
کشت بر روی پشته‌های بلند
این روش پربازده‌ترین و جدیدترین روش کشت گندم است که در کشورهای پیشرفته به روش زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد:
در این روش بذر گندم در دو تا سه ردیف با فاصله‌های ۱۵ الی ۲۰ سانتی متر روی یک پشتی بلند با عرض ۴۵ الی ۷۰ سانتی متر کاشته میشود.
ارتفاع پشته‌ها حدودا ۱۲ الی ۲۰ سانتی‌متر و فاصله آنها ۲۵ الی ۳۰ سانتی‌متر است؛ این فاصله که جویچه‌ها را تشکیل می‌دهد موجب جریان آب شده و رطوبت با جذب به صورت نشتی در اخیتار بذرها قرار می‌گیرد و هیچ بوته‌ای غرقاب نمی‌شود.
برای ایجاد پشته‌ها، پس از شخم عمیق، دیسک و تسطیح زمین از دستگاه خط زن استفاده میشود. سپس با آبیاری سنگین علف‌های هرز را تحریک به جوانه زنی می‌کنند.
برای کاشت گندم نیز با استفاده از دستگاهی مخصوص که بیلچه‌های کولتیواتور و لوله خروج بذر دارد استفاده میشود. همچنین این دستگاه علف‌های هرز را از بین برده و بذور را در عمق ۸ الی ۱۲ سانتی متری قرار می‌دهد.
به دلیل عمق بالای کاشت و رطوبت بسیار خاک، در این روش آبیاری تا ۴۰ روز پس از کاشت انجام نمی‌شود. به همین سبب علف‌های هرز کمتری رشد کرده و بذرهای باقیمانده در سطح به دلیل عدم آبیاری رشد نمی‌کنند.
از دیگر مزایای این روش تولید بیشتر، کاهش فرسایش و ورس (به دلیل هدایت آب توسط فاروها و عدم ایجاد شرایط غرقابی)، رشد بیشتر و یکنواخت، کاهش سله و خفگی بذرها، کاهش میزان مصرف بذر، کاهش مصرف آفت‌کش‌ها و کاهش راندمان مصرف کود اشاره کرد.
زمان مناسب کاشت گندم
زمان کاشت از مهم‌ترین عامل‌های تاثیر گذار در محصول نهایی می‌باشد. گندم در دمای ۴ درجه رشد می‌کند و در صورت کاهش دما به زیر ۴ درجه، رشد آن متوقف میشود. به همین علت باید به پیشبینی‌های هواشناسی دقت کرده و زمان مناسبی را انتخاب کنید.
بذر کاشته شده باید زمان کافی برای رسیدن به مرحله پنجه‌دهی که مقاوم‌ترین زمان در برابر سرماست را داشته باشد.
به صورت رایج کشت پاییزه از اواسط آبان تا اواخر آذر صورت می‌گیرد اما زمان دقیق بر اساس شرایط آب و هوایی منطقه معین میشود. برای مثال در مناطق سردسیر کشت در مهر ماه صورت می‌گیرد.
میزان بذر مورد نیاز برای کاشت گندم
در بسیاری از مناطق ایران گندم به دلیل کمبود آب به صورت دیم کاشته میشود که بارش باران نقش تعیین کننده و اصلی در نتیجه محصول دارد. اغلب کشاورزان بر اساس تجربه میزان بذر خود را انتخاب می‌کنند اما همیشه این میزان از کاشت به صورت آبی بسیار کمتر می‌باشد تا ریسک تلف شدن بذرها کمتر شود. در زمین‌های مرطوب بذر بیشتری کاشته میشود.
معمولا برای کشت به صورت دیم ۶۰ کیلوگرم و کشت به صورت آبی ۲۰۰ کیلوگرم بذر برای هر هکتار استفاده میشود.
در صورت استفاده از دستگاه‌ها و روش‌های جدیدتر کاشت منظم‌تر و بهینه‌تر پیش رفته و بذر کمتری مصرف میشود.
در صورت هر روز کاشت دیرهنگام، ۱ درصد به میزان بذر اضافه میشود. همچنین در صورت درشت بودن بذر برخی ارقام، خاک سنگین، بذر پاشی سنتی و با دست و… میزان بذر مصرفی افزایش می‌یابد.
مرحله سوم: داشت
پس از کاشت بذر شروع به رشد کرده و نیاز به رسیدگی جهت کامل شدن دارد. آبیاری اصولی، تامین نیاز غذایی و از بین بردن آفات و علف‌های هرز از جمله کارهای‌ست که باید انجام دهید.
آبیاری گندم
همزمان با رشد قسمت‌های مختلف گیاه مانند ساقه، نیاز آن به آب و مواد غذایی نیز بیشتر میشود و مدیریت درست آب نقش زیادی در بهبود عملکرد نهایی دارد. این آبیاری در پنج مرحله اصلی انجام میشود:
جوانه زدن
پنجه دادن
ساقه رفتن
گلدهی
دانه بستن
نیاز غذایی گندم
مواد غذایی مورد نیاز گیاه باید به اندازه باشد و از آنجایی که برخی مواد غذایی مانند پتاسیم در برخی خاک‌های ایران به وفور یافت می‌شوند، باید پیش از کوددهی بر اساس آزمون خاک میزان مورد نیاز را تخمین زد تا هم محصول نهایی با کیفیت بهتری عمل آید و هم خسارت زیست محیطی کمتری به خاک وارد شود.
با توجه به آزمون خاک، کودهای ازت، پتاس و فسفر در هنگام کاشت گندم به خاک اضافه میشود.
کود نیتروژن به علت سرعت جذب بالا معمولاً در چهار مرحله (میزان کود در هر مرحله افزایش می‌یابد) به خاک اضافه میشود.
پتاسیم نیز با توجه به آزمون خاک به اندازه مورد نیاز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
همچنین استفاده از عناصر میکرو به خصوص آهن و سولفات روی اهمیت زیادی دارد. استفاده از منگنز، بر، مس و مولیبدن نیز به مقدار کم مفید است.
در صورتی که قبل از گندم ذرت در زمین کشت شده باشد مقدار بیشتری کود اوره استفاده میشود.
از بین بردن علف‌های هرز برای کاشت گندم
کنترل علف‌های هرز و مبارزه با آنها اهمیت بسیاری دارد. در صورت رشد علف‌های هرز ۲۵ درصد عملکرد و کیفیت گندم کاهش می‌یابد. همچنین روند برداشت هم دشوارتر خواهد شد.
برای کنترل علف‌های هرز باید از کنترل زراعی و کنترل شیمایی استفاده کنید.
کنترل زراعی
در واقع در این روش از رشد و انتشار علف‌های هرز پیشگیری میشود و جز فعالیت‌های ثابت کشاورزی هستند.
- رعایت تناوب کاشت (برای مثال کشت گندم پس از گیاهان وجینی مانند ذرت)
- ایجاد تراکم مناسب برای جلوگیری از فضا برای رشد علف‌های هرز
- استفاده از بذور بوجاری شده و خالص
- استفاده از روش شخم مناسب (شروع از مرکز مزرعه و در کناره‌ها به پایان برسد) جهت کاهش انتشار علف‌های هرز)
- شخم در سال آیش و قبل از گل‌دادن علف‌های هرز یکساله
- استفاده نکردن از کود دامی تازه
- و…
کنترل شیمیایی
هنگامی که علف‌های هرز بسیاری رشد کرده و موجب آسیب به مزرعه شوند، باید با مبارزه شیمایی آنها را از بین برد. برای سم پاشی به نکات زیر توجه کنید
- شناسایی علف‌های هرز و انتخاب علف‌کش مناسب
- انتخاب زمان مناسب جهت سم پاشی؛ برای مثال در هوای سرد یا ابری سم پاشی اثر کمتری دارد و باید در ساعات گرم‌تر روز انجام شود.
- انتخاب سمپاش مناسب با توجه به اندازه زمین و شرایط موجود اهمیت بالایی دارد.
- انتخاب سموم درست اهمیت بسیاری دارد، همچنین دقت کنید که از سموم هم خانواده به طور متوالی در یک زمین استفاده نکنید زیرا با مقاوم شدن علف‌ها باید از سموم جدیدتر و گران‌تر استفاده کنید.
کنترل آفات و بیماری‌های گندم
در ادامه به معرفی و راه مبارزه با رایج‌ترین آفت‌ها و بیماری‌های گندم می پردازیم:
سن گندم
این حشره که در دو مرحله آسیب می‌زند از مهم‌ترین آفات گندم است و حین از بین بردن آن، بسیاری آفات دیگر نیز از بین می‌روند. هنگامی که هوا به دمای حدودا ۱۰ درجه رسیده باشد (معمولاً در فصل بهار) بهتر است مزرعه را بررسی کنید و اگر تعداد آنها بیش از ۴ یا ۵ سن مادر در متر مربع بود اقدام به مبارزه کنید. در صورت عدم مبارزه سن مادر در پشت برگ‌ها تخم‌گذاری می‌کند و پوره‌ها پس از خروج با تغذیه از شیره دانه، مرحله دوم خسارت را وارد می‌کنند.
سیاهک پنهان
این بیماری قارچی موجب عدم رشد ساقه و برگ‌ها میشود و رنگ برگ‌های بالایی را به آبی مایل به سبز تغییر می‌دهد. در صورت بی‌توجهی در زمان خرمن کوبی، خاک نیز با این قارچ آلوده میشود که اثر آن ممکن است تا یکسال ماندگار باشد.
سفیدک سطحی
این بیماری نیز قارچی بوده و در صورت افزایش رطوبت و معمولاً در اوایل بهار ظاهر میشود. روزهای اول به صورت لکه‌های سفید با پوشش تار عنکبوتی ظاهر شده و مرور با بیشتر شدن خاکستری یا قهوه‌ای روشن میشود.
مرحله آخر: برداشت
برداشت گندم مرحله نهایی است و باید در زمانی که تمام بخش‌های آن طلایی رنگ شده بود انجام شود. همچنین پیش از برداشت دقت کنید که بذرها سفت شده و قابل نصف شدن با ناخن نیستند. رطوبت آنها نیز باید ۱۲ تا ۱۴ درصد شده باشد.
استفاده از تجهیزات مناسب برای برداشت حائز اهمیت است؛ کمباین سالم و جدید تأثیر بسیاری در عملکرد دارد و از ریخته شدن و هدر رفتن محصول جلوگیری می‌کند. (ریزش نباید از ۵ درصد بیشتر شود)
پیش از فرا رسیدن زمان برداشت جهت هماهنگی کمباین یا تأمین تجهیزات مورد نیاز اقدام کنید زیرا دیر یا زودتر برداشت کردن موجب کاهش کیفیت و وزن محصول میشود
همچنین کیفیت کار کمباین یا تجربه راننده، خصوصیات ژنتیکی گیاه، تراکم بوته‌ها، دمای هوا و رطوبت دانه نیز در کاهش میزان بذر تأثیر گذار هستند.
گندم گیاهی پر اهمیت در تأمین امنیت غذایی کشورهاست و در ایران نیز با وجود تلاش‌های فراوان، میانگین عملکرد نسبت به عملکرد جهانی بسیار ضعیف‌تر می‌باشد. استفاده از روش‌های قدیمی و ندید گرفتن پتانسیل روش‌ها و دستگاه‌های جدید در کنار ضعف‌های مدیریت زراعی و مدیریت آب دلایل بوجود آمدن این شرایط هستند.
با ارتقا دانش و ابزار مورد استفاده جهت کشاورزی بهره‌وری نیز افزایش می‌یابد و در نتیجه وقت و انرژی کمتری تلف شده و سود نیز افزایش می‌یابد.