طرح الحاق ژن چند قولوزایی(FecB) به گوسفند ماکویی
مقدمه
جمعیت جهان در سال ۲۰۳۰ به ۹ میلیارد نفر خواهد رسید، بنابراین افزایش تقاضا برای مواد غذایی از بزرگ‌ترین چالش‌های کشاورزی جهان خواهد بود، روند تغییرات آب‌وهوا، تغییرات نظام‌های بهره‌برداری، بحران کمبود آب و انرژی در ایران، بهره‌وری صنعت گوسفندداری را تحت تأثیر قرار داده است، بدیهی است هر راهکاری که منجر به افزایش بهره‌وری و کاهش فشار بر منابع طبیعی ایران گردد، بیشترین کمک را به جامعه کشاورزی ایران خواهد نمود.
وسعت مراتع ایران حدود ۸۶ میلیون هکتار و در حدود ۹۱ درصد آن دارای پوشش گیاهی متوسط تا ضعیف می‌باشد، برآوردها نشان می‌دهد ۲۵ درصد گوسفندان در سامانه پرورشی مرتعی (عشایری) و ۷۳ درصد در سامانه پرورشی روستایی و کمتر از ۲ درصد در سامانه پرورشی متراکم (صنعتی) پرورش می‌یابند، چون تعداد بهره‌برداران زیاد و اندازه گله‌ها کوچک است، روش‌های اصلاح نژاد نشخوارکنندگان کوچک در ایران نیازمندِ استفاده از استراتژی‌های خاصِ اصلاح نژاد است. استراتژی‌های اصلی اصلاح نژاد شامل انتخاب بین نژادها یا سویه‌ها، انتخاب داخل نژادها یا سویه‌ها، آمیخته‌گری و استراتژی تکنولوژی ژنتیک مولکولی می‌باشد.
بخش قابل‌توجهی از تولید گوشت قرمز کشور، توسط جمعیت دام سبک صورت می‌گیرد در حال حاضر جمعیت گوسفند و بز کشور حدود ۶۸ میلیون رأس برآورد می‌شود. تولید حدود ۳۶۰ هزار تن گوشت قرمز (حدود ۴۷ درصد از کل تولید گوشت قرمز کشور) ۵۷۰ هزار تن شیر (حدود هفت درصد از کل شیر خام تولیدی کشور) ۶۰ هزار تن الیاف دامی و حدود ۲۰ میلیون جلد پوست توسط این بخش از جمعیت دامی کشور تأمین می‌شود.
تولیدات جمعیت گوسفند کشور علاوه بر تأمین بخش قابل‌توجهی از پروتئین حیوانی موردنیاز کشور و ایجاد امنیت غذایی، دارای کیفیت غذایی بسیار مطلوبی بوده و در زمره محصولات طبیعی و بعضاً ارگانیک طبقه‌بندی می‌شود.در طی دهه‌های گذشته به دلیل تغییر کاربری‌ها، توسعه شهرک‌های صنعتی، وقوع خشک‌سالی‌های تقریباً مستمر در برخی از استان‌ها، افزایش تراکم و فشار چرا بر مراتع و عدم اجرای برنامه‌های مناسب جهت احیای مراتع کشور به‌ویژه مراتع میان‌بند، روند فرسایشی را طی کرده‌اند و میزان تولید علوفه قابل‌برداشت ازنظر کمی و کیفی نیز روندی نزولی داشته است. در کنار دلایل فوق، توسعه مزارع آبی و دیم طی ۳۰ سال گذشته در کشور است. این میزان حدود ۶ میلیون هکتار مزرعه کشت آبی و ۱۲ میلیون هکتار دیم برآورد می‌شود. ضایعات و باقیمانده‌های کشاورزی قابل‌توجهی که از این بخش در کشور تولید می‌شود عمدتاً باید توسط گوسفند به گوشت و شیر تبدیل شود.
طبق قانون افزایش بهره‌وری کشاورزی، وزارت جهاد کشاورزی مکلف است طی ۱۰ سال، سالانه معادل سه میلیون واحد دامی از جمعیت دامی متکی بر مراتع کاهش و متقابلاً معادل ۳٫۱ میلیون واحد دامی جهت پرورش خارج از مراتع ظرفیت‌سازی کند و تمرکز موضوع قانون، بر جمعیت گوسفند و بز معطوف شده است.
در کشور ما گوسفند با توجه به تعداد و تنوع آن، ویژگی‌های خاص نظام دام‌پروری، همچون ساختار سنتی زندگی عشایری و روستایی و نیز فرهنگ غذایی و اعتقادی مردم به‌عنوان جزء لاینفک دام‌پروری مطرح بوده و هدف اصلی از پرورش آن تولید گوشت می‌باشد. از دیدگاه اصلاح نژادی برای بالا بردن بهره‌وری در سیستم‌های پرورشی باهدف تولید گوشت باید استفاده از نژادهای مستعد گوشتی و یا افزایش توان تولیدمثلی و تعدد بره در هر زایمان مدنظر قرار گیرد، به‌هرحال باید در نظر داشت که امروزه چالش صنعت دام‌پروری در دنیا سرمایه‌گذاری روی ثروت باورنکردنی اطلاعات ژنتیکی است که پدیدار گشته و فرصت‌های جدید و پیش‌بینی‌نشده‌ای وجود خواهد داشت که ساختار کنونی دام‌پروری را بهبود بخشیده و منجر به توسعه پایدار سیستم‌های تولیدی جانشین خواهد شد.
الزامات افزایش بهره‌وری تولید در گوسفند
رشد بی‌رویه جمعیت در اکثر کشورهای جهان مشکلات عدیده‌ای را به وجود آورده که به‌ناچار دولت‌مردان را به فکر چاره‌جویی واداشته است، ولی ازآنجاکه هیچ تصمیم و اقدامی در این امر نتیجه آنی و فوری را در بر نخواهد داشت، بایستی جهت تغذیه جمعیت رو به تزاید جهان و کشورمان به فکر چاره‌جویی بود. این اجتماع و جمعیت رو به افزایش، متأسفانه از پراکنش نامتعادلی برخوردار بوده و فقط یک‌سوم این جمعیت در کشورهای پیشرفته مستقر هستند و از طرفی کشورهای پیشرفته تولید هشتاد درصد پروتئین دامی جهان را دارا می‌باشند. از این نسبت‌ها درمی‌یابیم بایستی فکری جدی در این خصوص شود تا این نسبت معکوس غذا و جمعیت به یک تعادل نسبی برسند.
احتمالاً جنگ‌های آینده در خصوص غذا و تأمین مایحتاج موردنیاز هر جامعه خواهد بود و در این میان کشورهایی می‌توانند روی پای خود بایستند که از تولیدات بالای محصولات کشاورزی و دامی برخوردار باشند و بتوانند علاوه بر تولید غذای موردنیاز کشور خود، زمینه صادرات این مواد و فرآورده‌ها را فراهم آورند. یکی از راهکارهای عملی جهت رفع این نتیجه توجه جدی به امر دام‌پروری و ازجمله تأمین گوشت در جامعه می‌باشد که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
امنیت اجتماعی درگرو داشتن جامعه سالم و جامعه سالم نیز درگرو داشتن غذای سالم است. به‌عبارتی‌دیگر غذای سالم جوهره حیات بشری است و چنانچه از این نعمت محروم باشیم، نمی‌توانیم به آرمان‌های جامعه سالم دست‌یابیم.
گوشت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع غذایی، نقش بسزایی در تأمین انرژی، پروتئین و املاح ضروری بدن دارد و به همین جهت بهداشت و سلامت مواد غذایی در حفظ و ارتقای سلامت جامعه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به‌طورکلی در جوامعی که از مقدار متنابهی مواد پروتئینی حیوانی استفاده نموده‌اند، هوش، استعداد و بروز آن به‌وضوح از اختلاف بالاتری برخوردار بوده است. از طرفی نیز اهمیت جذب نیروی کار فعال موجود در اقتصاد و ایجاد فرصت‌های شغلی برای بیکاران جویای کار به‌ویژه قشر جوان بر کسی پوشیده نیست. بیش از دو دهه است که دولت‌ها به جِد دنبال کاهش مشکل و معضل بیکاری هستند و در حال حاضر نیز ایجاد اشتغال یکی از شعارها و حتی برنامه‌های جدی دولت می‌باشد.
کاهش و برطرف کردن بیکاری و کاهش مهاجرت از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و رونق بخشیدن به اقتصاد مناطق کمتر توسعه‌یافته مستلزم ایجاد صنایعی است که بتواند ضمن ایجاد اشتغال مستقیم برای نیروی کار فعال، با برقراری ارتباط با سایر فعالیت‌های اقتصادی منطقه در تقویت اقتصاد استان و منطقه مؤثر واقع شود. ایجاد واحدهای تولید گوشت (واحدهای پرورش گوسفند داشتی) می‌تواند در جذب نیروی کار آن منطقه به‌ویژه نیروی کار تحصیل‌کرده و متخصص و نیز اقتصاد آن منطقه کمک نماید.
میزان واردات و صادرات این محصول در مقایسه با کل تولید و مصرف کشور اندک و عمدتاً در راستای تنظیم بازار گوشت می‌باشد. واردات هرگونه محصولات غذایی ضمن خدشه‌دار کردن استقلال اقتصادی کشور موجب خروج ارز از کشور می‌گردد، مضافاً اینکه کنترل استانداردهای بهداشتی به‌منظور حصول اطمینان از آلوده نبودن این مواد مستلزم صرف دقت، هزینه و زمان بیشتری است. یکی از راه‌حل‌های این کار افزایش بهره‌وری تولید در واحد سطح (یک رأس گوسفند بالغ) می‌باشد. همچنین احداث واحدهای جدید پرورش گوسفند در کشور هم به افزایش تولید کمک خواهد نمود و همین‌طور که اطمینان برای ثبات بازار ایجاد می‌کند به تحقق اهداف اشتغال‌زایی کشور نیز کمک می‌نماید.
با عنایت به اینکه جمعیت دامی یک کشور سرمایه ملی محسوب می‌گردد تداوم تولید و استفاده صحیح از فرآورده‌های آن حیاتی می‌باشد، بنابراین تولید گوشت قرمز باید چنان باشد که امکان تداوم تولید و صیانت از جمعیت دامی کشور را به‌عنوان یک سرمایه ملی و استفاده بهینه از فرآورده‌های آن را میسر سازد، از طرفی بروز خشک‌سالی‌های متوالی در چند سال اخیر و ضرر و زیان ناشی از آن در سیستم پرورشی مرتعی و یا عشایری و نیمه عشایری، باعث کاهش جمعیت دام در مرتع، خروج سرمایه و سرمایه گزار در این بخش شده است.
علاوه بر عوامل محیطی (بارندگی، پوشش گیاهی و…) بهره‌وری پایین این حرفه سبب کاهش درآمد و رونق اقتصادی و بازدهی اقتصادی و درنهایت خروج نیروی انسانی متخصص، مجرب بادانش بومی و حذف تدریجی گوسفند از چرخه تولید و اشتغال و درنتیجه تولید ثروت ملی از این بخش شده است. علاوه بر این موارد، نداشتن خط‌مشی و استراتژی اصلاح نژادی و مدیریت پرورشی، تغذیه‌ای و تولیدمثلی در گوسفند، مزید بر علت بوده است. با وضعیت موجود از حرفه گوسفندداری و پرورش آن در کشور کاملاً معلوم است که افق روشنی در فرآوری این حرفه نیست که باید وضعیت موجود به وضعیت مناسب‌تر با یک خط‌مشی علمی تغییر یابد.
قابل‌ذکر می‌باشد که در بخش دام به‌ویژه دام سبک، به‌منظور اجرای آیین‌ها و مراسم مذهبی و ملی حداقل ۸ میلیون رأس گوسفند زنده نیاز داریم که باید موردتوجه همه برنامه‌سازان، تصمیم گیران و بودجه ریزان کشور قرار گیرد.
گله‌داری در شرایط کنونی، بنا به دلیل زیر در توسعه ملی نقش بسزایی دارد:
تولید پروتئین حیوانی (گوشت و شیر)
تولید الیاف حیوانی (پشم)
تولید پوست و اهمیت آن در صنایع چرم‌سازی
توسعه صنایع قالی‌بافی
ایجاد اشتغال و افزایش سطح درآمد سرانه شاغلین
افزایش راندمان خاک مراتع، مزارع و باغات از طریق کودپاشی
کاهش مهاجرت روستانشینان به شهرها و مراکز جمعیتی بزرگ کشور
تغییرات اساسی در مورد پرورش گوسفند به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه بسیار ناچیز است و همچنان پرورش گوسفند تا حد بسیار زیادی به مراتع وابسته است. البته با بهبود ژنتیکی در برخی از نژادها تولیدات گوسفند افزایش قابل‌توجهی داشته است. با ارزیابی وضعیت تولید و پرورش گوسفند در ایران در نیم‌قرن گذشته، علی‌رغم تلاش‌های صورت گرفته کمبود داده‌های مؤثر مشهود بوده و تغییر اساسی در تولیدات گوسفندان به وجود نیامده است و یا در برخی موارد تغییرات بسیار اندک در جهت بهبود تولیدات گوسفند صورت پذیرفته است. در بعد روش‌های پرورش گوسفند، در این چندین سال نه‌تنها بهبود قابل‌توجهی حاصل نشده است بلکه با تخریب مراتع و جنگل‌ها و محیط‌زیست، هزینه‌های بسیار زیادی نیز برای احیای مراتع ایجاد کرده است. متأسفانه در مراکز اصلاح نژاد و ایستگاه‌های تحقیقاتی نیز بهبود مشاهده نمی‌شود و تعداد زیادی از ایستگاه‌های تحقیقاتی پرورش گوسفند یا تخلیه‌شده‌اند و یا اینکه تعداد گوسفند کافی برای برنامه‌های اصلاح نژادی ندارند. این عدم کارآمدی می‌تواند ناشی از عدم بکار گیری و یا کمبود محققین کارآمد و پرورش‌دهندگان و یا بازدهی پایین گوسفند موجود باشد.
بدون‌شک هر دو دلیل عامل عدم پیشرفت و بهبود بوده است زیرا بامطالعه روش‌های پرورش گوسفند در برخی از کشورهای اروپایی (استرالیا، نیوزیلند و آمریکا) به این نتیجه می‌رسیم که گوسفند حیوانی کارآمد و پربازده است. کاهش حدود ۳۰ درصدی تعداد گوسفند متأسفانه نه‌تنها با افزایش تولید سالانه همراه نبوده بلکه تولید به ازای هر رأس در سال نیز افزایش نیافته است و این خود گویای زوال این صنعت پرفایده است. هم‌اکنون در کشور با توجه به شرایط اقلیمی هر منطقه نژاد یا اکوتیپ خاصی را پرورش می‌دهند، درنتیجه تعداد زیادی ترکیبات ژنتیکی گوسفند وجود دارد.
از طرفی با توجه به شرایط محیطی در حال تغییر از قبیل مرتع، میزان بارندگی، فرسایش و… وضعیت دام‌پروری بخصوص دام سبک در حال تغییر است؛ بنابراین حائز اهمیت است که اصلاح‌گران گوسفند برنامه‌ای قوی، منسجم و مبتنی بر آینده‌نگری کوتاه و درازمدت را در اختیار داشته باشند تا بر اساس آن تحقیقات و پرورش دام سبک در آینده ساماندهی گردد.
هرگونه برنامه‌ای برای آینده مستلزم پیش‌بینی یکسری نکات و روندها از قبیل آب‌وهوا، وضعیت مراتع، شرایط اجتماعی و بازار مصرف و… است. با توجه به تجربه‌ی کشورهای مختلف در ارتباط با گوسفند، به نظر می‌رسد که بهترین راه ممکن، بهنژادی و به دنبال آن به‌پروری دام‌های حاصل‌شده است، زیرا تغییرات حاصل از به نژادی دائمی است و در طول زمان ارزان‌تر و ازلحاظ عملی در سطح وسیع قابل‌گسترش است اما به‌هرحال برای اینکه دام‌های اصلاح‌شده بتوانند پتانسیل ژنتیکی خویش را نشان دهند به‌دنبال هر بهنژادی، به‌پروری نیز ضروری است. برای نمونه در تجربه‌ای که نویسندگان این طرح دارند برای تولید گوشت بیشتر به ازای هر رأس گوسفند داشتی یکی از راهکارها مناسب این است که ابتدا از طریق اصلاح ژنتیکی گوسفند چند قلوزا تولید شود سپس برای استفاده از پتانسیل این دام، میش‌ها بایستی در زمان جفت‌گیری از اسکور ۲/۵ تا ۳/۵ برخوردار باشند و یک ماه مانده به زایش و یک ماه بعد از زایمان نیز از تغذیه مناسبی برخوردار باشند.
در دنیا تجربه‌های متفاوتی در مورد راهکارها و استراتژی پرورش گوسفند وجود دارد، اخیراً در کشورهای اروپایی مطالعات در حوزه‌ی ژنتیک و اصلاح نژاد دام افزایش‌یافته است. این تحقیقات شامل بررسی صفات خاص، اصلاح نژاد و آمیخته گری گوسفند با استفاده از تکنیک‌های جدید و با ترکیب دو تکنیک ژنتیک کمی کلاسیک و ژنتیک مولکولی است. بهبود تکنیک‌های آماری، برنامه‌های محاسباتی برای آنالیز فواصل DNA و… فرصت‌های جدیدی را برای تحقیقات اصلاح نژادی به وجود آورده است. درک هماهنگی و همکاری بین شاخه‌های مختلف دانش مانند سیستم‌های مطالعات جغرافیایی، آمار، بیو اَنفورماتیک و مطالعات بیولوژیکی مانند فیزیولوژی و پروتئومیکس از نیازهای امروزه است.
استراتژی‌های اصلاحی مختلفی ممکن است برحسب شرایط، امکانات و فرهنگ دام‌پروری هر کشور بکار رود. این استراتژی اصلاح نژاد چهار نوع است که عبارت‌اند از:
الف- انتخاب بین نژادها یا سویه‌ها (Strains or Breeds Between Selection)
ب- انتخاب داخل نژادها یا سویه‌ها (Strains or Breeds Within Selection)
ج- آمیخته گری (Crossbreeding)
د- تکنیک‌های بیولوژی مولکولی (Biology Molecular)
هرکدام از این استراتژی‌ها سازوکار خود را دارد، اما با توجه به شرایط اقلیمی کشور ما و تنوع نژادی گوسفند در ایران و با توجه به اینکه هر نژاد یا اکوتیپ در منطقه خاصی توسعه‌یافته و سازگار شده است و نیز با توجه به اینکه پرورش‌دهندگان هر منطقه برای حفظ نژاد منطقه خود تمایل بیشتری دارند حفظ این نژاد یا اکوتیپ‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است از طرفی حفظ تنوع، یکی از مؤلفه‌های اصلی توسعه پایدار در بخش کشاورزی و بخصوص دام‌پروری است. حفظ تنوع زیستی جهت پایداری توسعه در سطح جهانی نیز مورد تأکید قرارگرفته است.
کنوانسیون تنوع زیستی دارای سه هدف اصولی زیر است:
۱- حفظ تنوع بیولوژیکی جهان
۲- استفاده پایدار از اجزاء آن
۳- شراکت عادلانه و منصفانه در سود حاصل از استفاده از آن.
این کنوانسیون توسط ۱۵۷ کشور در کنفرانس ملل متحد در مورد محیط و توسعه در سال ۱۹۹۲ به امضا رسیده است (۲۰۰۰ al et Olesen)، از طرف دیگر، تجربه اکثر کشورهای دارای شرایط آب‌وهوای مشابه کشورمان، نشان داده است که آمیخته گری موفقیت چندانی در برنداشته است؛ بنابراین توصیه می‌شود از آمیخته گری پرهیز گردد با توجه به موارد فوق پیشنهاد می‌گردد که برای افزایش بهره‌وری در گوسفندداری برای بهبود یک صفت ابتدا از انتقال ژن یا ژن‌های بزرگ اثر استفاده گردد و سپس برای حفظ نژاد بومی و تنوع موجود از استراتژی انتخاب داخل نژادها یا سویه‌ها با استفاده از روش هسته باز استفاده گردد. البته در این راستا تلفیقی از اصلاح نژاد به شیوه کمی و استفاده از انتخاب به کمک نشانگرهای ژنتیکی و ژنتیک مولکولی لازم است. نشان داده‌شده است بکار گیری اطلاعات ژنومیک در برنامه‌های اصلاح نژادها دقت، سرعت و میزان پیشرفت ژنتیکی را افزایش می‌دهد (Shumbusho 2014. al et).
بر اساس تجربه پژوهشی حدوداً ده‌ساله‌ی دانشگاه زنجان در مورد گوسفند، با توجه به اینکه هدف اصلی اصلاح نژاد گوسفند تولید گوشت می‌باشد، توصیه می‌شود که ابتدا از طریق سلول‌های جنسی از منابع داخلی یا خارجی ژن چندقلوزایی و یا یکی از ژن‌های اصلی توسعه عضله به گله مستعد ماکویی منطقه وارد گردد. سپس با استفاده از تلاقی برگشتی و ردیابی ژن از طریق تکنیک‌های مولکولی ژن موردنظر در گله تثبیت گردد. به همراه این فرآیند بهتر است قوچ‌های گله به شیوه انتخاب داخل نژادی با تعیین ضرایب اقتصادی مناسب برای هر نژاد و انتخاب چند صفتی برای ایجاد نسل بعد انتخاب گردند. دراین‌ارتباط می‌توان در انتخاب قوچ‌ها از اطلاعات نشانگر SNP که امروزه باوجود امکانات لازم برای تعیین ژنوتیپ بالای ۵۰۰۰۰ نقطه در روی ژنوم، استفاده نمود. استفاده از این نشانگر مولکولی گرچه ممکن است در وهله اول پرهزینه به نظر برسد اما با توجه به پیشرفت ژنتیکی که می‌تواند ایجاد کند مقرون‌به‌صرفه خواهد بود.
اجزای اصلی یک برنامه اصلاحی برای تشکیل یک هسته مناسب شامل موارد زیر است:
– ایجاد یک گله هسته که با انتخاب نر و ماده‌ها به‌عنوان والدین نسل آینده پیشرفت ژنتیکی ایجاد کند.
– برقراری یک سیستم ثبت تولید و تشخیص حیوان در مزرعه برای گله هسته
– برقراری برنامه آزمون نتاج برای قوچ‌های جوان
– برقراری سیستم ارزیابی شایستگی ژنتیکی نر و ماده‌های برتر در گله هسته که قرار است به‌عنوان والدین نسل آینده انتخاب شوند
– ایجاد یک گله تکثیری به‌منظور تولید قوچ‌های جوان برای چرخه‌های بعدی
– توسعه یک استراتژی برای اطمینان از انتقال ژن‌های مطلوب از گله هسته به نسل‌های بعد در هرم ژنتیکی
در گوسفند هیچ نژادی وجود ندارد که مانند گاو شیری در همه نقاط کشور عملکرد بالاتر از دیگران را نشان دهد. هر نژادی در منطقه خاصی با توجه به شرایط جغرافیایی آن منطقه پرورش‌یافته و در طول زمان با آن شرایط تطبیق پیداکرده است. با توجه به ایجاد یک سری ویژگی‌های خاص، هر نژاد در منطقه اصلی‌اش بیشترین عملکرد را دارد و به بیماری‌ها، شرایط تغذیه و دیگر شرایط آن منطقه عادت کرده است. این موضوع در سایر کشورها که شرایط آب‌وهوای با تنوع کمتری نسبت به ما دارند نیز صدق می‌کند.
برای نمونه می‌توان توسعه نژادهای مختلف گوسفند در انگلستان را ذکر کرد. از طرفی برای حفظ تنوع زیستی به‌منظور ایجاد توسعه پایدار، استقبال جامعه و پذیرش عمومی، کاهش هزینه‌های نگهداری لازم است در هر منطقه نژاد موجود در آن با نژادی که شرایط پرورشی مشابهی داشته است پرورش‌یافته و در قالب برنامه اصلاح نژادی قرار گیرد.
در کشورهای مختلف اهداف پرورش گوسفند متفاوت است اما در بسیاری از کشورها تولید گوشت یکی از اهداف اصلی پرورش گوسفند می‌باشد. در کشور ما پشم گوسفند با توجه به قیمت پایین آن در حال حاضر ارزش اقتصادی چندانی ندارد حتی در برخی موارد مشاهده‌شده است که هزینه پشم‌چینی را نیز پوشش نداده است.
ارزش تولید شیر قابل‌توجه است اما با توجه به اینکه اغلب نژادهای گوسفند در ایران شیر زیادی تولید نمی‌کنند این محصول نقش زیادی در درآمد حاصل از گوسفندداری ندارد اما هم به لحاظ نیاز جامعه و درنتیجه بازار فروش و هم به لحاظ توان و مقدار تولید در کشور ما، تولید گوشت از اهداف اصلی پرورش گوسفند می‌باشد؛ اما از طرفی هزینه‌های نگهداری دام بخصوص هزینه‌های خوراک همیشه رقم بالایی را به خود اختصاص می‌دهد درنتیجه دام‌های کوچک در اغلب اوقات سال به مرتع و پس چر وابسته هستند در سال‌هایی که میزان نزولات جوی پایین است به دلیل کاهش علوفه در مراتع درآمد دامداران دارای دام‌های کوچک به میزان زیادی کاهش میابد در چنین شرایطی کاهش درآمد گوسفندداران در مقایسه با پرورش‌دهندگان دام‌های سنگین که به‌صورت متمرکز پرورش می‌یابند شدت بیشتری دارد.
برای اینکه گوسفندداری بتواند به‌خوبی در شرایط مختلف قابلیت رقابت داشته باشد بایستی بتواند در شرایط پرورشی تا حدودی متمرکز نیز سودآور باشد. منبع اصلی درآمد حاصل از گوسفندداری از محل فروش بره می‌باشد درنتیجه به هر طریقی که بتوان تعداد بره به ازای هر میش در یک گله را افزایش داد به همان نسبت درآمد حاصله افزایش خواهد یافت.
دو راهکار برای افزایش تولید بره وجود دارد که عبارت‌اند از:
۱- افزایش تعداد قلوها به ازای هر زایش
۲- بیش از یک‌بار زایش در سال. در این زمینه تجارب مختلف و گاه متفاوتی وجود دارد که در ادامه موردبررسی قرار می‌گیرد.
امروزه در دنیا نژادهای زیادی از گوسفند وجود دارند که میزان چندقلوزایی بالایی دارند. ازجمله این نژادها می‌توان Finnsheep و Romanov، Booroola Merino، Barbados Blackbelly، British Milk Sheep را نام برد. هرکدام از این نژادها در کشورهای مختلفی چه به‌صورت خالص و یا آمیخته و نیز برای انتقال تک ژن عامل چندقلوزایی مورداستفاده قرارگرفته‌اند؛ اما آنچه از گزارشات و تجارب مختلف به‌دست‌آمده است این است که هیچ‌کدام را نمی‌توان برای تمام شرایط آب‌وهوایی، آمیخته گری و نیز انتقال تک ژن مورداستفاده قرار داد، بلکه برای هر منطقه بایستی پس از مطالعه و بررسی کامل از نژاد خالص چندقلوزا یا نژاد گیرنده مناسب برای انتقال ژن چندقلوزایی استفاده کرد، در ادامه به برخی از تجارب موجود در این زمینه اشاره خواهد شد:
در نژاد بروال مرینو میانگین میزان چند قلوزایی ۲/۴ و با دامنه‌ای از یک تا شش بره به ازای هر میش می‌باشد. این گوسفند در اکثر اوقات سال قابلیت جفت‌گیری دارد. جهشی در ژن B- BMPR1 این نژاد باعث شده است که میزان دوقلو زایی به میزان زیادی افزایش یابد. آلل جهش‌یافته این ژن FecB نامیده می‌شود. در دو نژاد گارول هند و Hu چین این ژن تثبیت‌شده است و به نظر می‌رسد که منشأ FecB یکی از این دو نژاد یا هر دو نژاد باشند. تا سال ۲۰۰۹ ژن FecB در ۱۹۰ کشور دنیا به بیش از ۴۸ نژاد گوسفند انتقال داده‌شده است.
در هندوستان واردکردن آلل FecB در بین سال‌های (۲۰۰۸- ۲۰۰۳) در ۲۶ گله کوچک ارزیابی گردیده است. در این کشور از واردکردن ژن FecB به گوسفند، در گله‌های کوچک نتایج مثبتی عاید گردیده است. برای نتایج الحاق ژن FecB در فرانسه و اندونزی دلیل برای خوش‌بینی وجود دارد. درحالی‌که در هند، چین و سرزمین‌های اشغالی تجربه این کار مثبت بوده است.
در مورد انتقال ژن FecB دو نژادی که باید باهم تلاقی داده شوند باید از شایستگی نسبی نزدیک به هم برخوردار باشند. بعد از واردکردن ژن یا ژن‌های افزایش باروری در دام‌های گوشتی نکات زیادی ازلحاظ اقتصادی بایستی موردتوجه قرار گیرد. جنبه‌های اقتصادی– اجتماعی ایجاد ترکیب‌های جدید ژنتیکی دام نیز موضوعی مهم و پیچیده است که بایستی موردتوجه قرار گیرد. برای نمونه در خراسان چون گوسفندان با دنبه کم یا بدون دنبه نتایج خوبی درگذشته نداشته‌اند، در حال حاضر نیز این نوع گوسفندان کمتر موردتوجه دامداران می‌باشند.
افزایش باروری در گله‌هایی مفید خواهد بود که قبلاً درصد باروری یا دوقلو زایی پایین بوده باشد. البته افزایش چندقلوزایی تا هراندازه که امکان دارد ممکن است همیشه اقتصادی نباشد برای نمونه نتایج افزایش چندقلوزایی در هندوستان نشان می‌دهد که ۱۶۰ درصد بره زایی، اقتصادی‌ترین حالت است. همچنین گله‌های ثابت نسبت به گله‌های کوچ رو سوددهی بیشتری دارند، بخصوص اینکه در جای ثابت علوفه به‌اندازه کافی وجود داشته باشد. در هندوستان و تعدادی از کشورهای دیگر تلاقی برگشتی برای نژاد محلی بهتر از حالت ایجاد یک نژاد جدید بوده است.
مهم‌ترین شاخص بازدهی گوسفند فرآورده قابل‌فروش به ازای هر میش در سال است که این فرآورده در نژادهای مختلف می‌تواند شیر، گوشت و پشم و پوست و یا ترکیبی از این‌ها باشد. برای حصول بازدهی بالا و سوددهی گله گوسفند، کار بر روی سه خصوصیت ذکرشده در بالا پیشنهاد می‌شود.
این راهکارها بدون درک صحیح از فیزیولوژی گوسفند و عوامل محیطی (تغذیه و مدیریت) و ژنتیکی امکان‌پذیر نیست. دستیابی به این شاخص‌ها در سیستم کنونی پرورش امکان‌پذیر نیست زیرا ازیک‌طرف منابع غذایی برای گوسفندان محدود است و یا به عبارت بهتر با نوسانات شدیدی در طول سال همراه است و کنترل تغذیه و فیزیولوژی و بهداشت حیوان به‌راحتی امکان‌پذیر نیست و از طرفی دیگر پتانسیل ژنتیکی توده‌های گوسفند ایرانی محدود است درعین‌حال با محاسبه هزینه‌های مربوط به احیای مراتع و جنگل‌ها و آثار مخرب زیست‌محیطی پرورش گوسفند به شیوه کنونی زیان حاصل از پرورش گوسفند چندین برابر نیز خواهد شد، لذا رسیدن به شاخص‌های فوق در ایران فقط از طریق سیستم بسته و نیز نیمه‌متمرکز امکان‌پذیر است و سازمان غذا و کشاورزی (FAO) نیز در گزارش اخیر خود تأمین پروتئین حیوانی موردنیاز انسان‌ها را تا سال ۲۰۵۰ از طریق پرورش دام‌ها در سیستم‌های بسته معرفی نموده است.
بر اساس پیش‌بینی‌های FAO وزن لاشه بره در خاورمیانه تا سال ۲۰۵۰ باید به ۱۹ کیلوگرم برسد تا بتواند احتیاجات غذایی مردم را تأمین کند. صفات مادری یا تولیدمثلی به‌صورت منفی با صفات انتهایی (صفات مربوط به رشد و لاشه) همبستگی دارند. به‌عبارت‌دیگر دامی که بره زیادی تولید می‌کند و شیر زیادی دارد کمتر عضلانی است و توانایی تبدیل خوراک و رشد روزانه کمتری دارد خیلی مشکل است (اگر نگوییم غیرممکن) که گوسفندی تولید شود که ازلحاظ صفات مادری و انتهایی استثناء باشد؛ بنابراین امکان وجود گوسفندی که تعداد زیادی بره تولید کند و بره‌ها عضلانی باشند کم و یا خیلی مشکل است. یکی از راه‌حل‌ها این است که نژادی با تولید بره زیاد (چند قلوزا) ایجاد شود و میش‌های آن با قوچ‌های نژادی که لاشه خوب دارند تلاقی داده شود. به‌طورکلی بهتر است، میش‌های در اندازه متوسط تا کوچک باقدرت تولیدمثلی بالا باشند تا میش‌های بزرگی که رشد سریعی دارند. این باعث کاهش هزینه‌های خوراک و نگهداری یک مجموعه می‌شود، اما این استراتژی برای دامداران کوچک نه عملی است و نه به‌صرفه خواهد بود. واردکردن ژن‌های بزرگ اثر از نژادهای پربازده با در نظر گرفتن لزوم حفظ نژادهای بومی مستلزم استفاده از تکنیک‌های به‌روز ژنتیک مولکولی و بیوتکنولوژی است تا ازیک‌طرف از توان بالای تولیدی نژاد پربازده استفاده‌شده باشد و از طرف دیگر ویژگی‌های ضروری عادت‌پذیری به محیط و مقاومت نسبی در مقابل امراض شایع منطقه و… حفظ شود.
معرفی گوسفند نژاد ماکویی
گوسفند ماکویی در رده‌بندی گوسفندان کشور، جزء گروه گوسفندان گوشتی دارای کیفیت مناسب پشم بوده و می‌توان آن را جزء گروه گوسفندان پشمی- گوشتی قرار داد. زیستگاه آن شمال غربی استان آذربایجان شرقی و نواحی شمالی استان آذربایجان غربی است. این مناطق به علت بارندگی مناسب جهت رشد جامعه نباتات مرتعی، میزان رطوبت هوا و گونه‌های مرتعی مطلوب و وجود مناطق قشلاقی، ییلاقی و میان‌بند در جوار آن و عوارض مناسب جغرافیایی موجب شکل‌گیری توده نژادهای متعدد گوسفند از قبیل ماکویی و… در طول تاریخ زندگی اجتماعی و اقتصادی انسانی شده و در طول زمان مورد بهره‌برداری ایلات پرورش‌دهنده قرارگرفته است. پراکندگی و گستردگی این گوسفند از داخل کشور به کشورهای شوروی سابق و ترکیه ادامه می‌یابد و در ترکیه به نام کارامان سفید نامیده می‌شود.
خصوصیات ظاهری گوسفند نژاد ماکویی
رنگ بدن سفید با لکه‌های اختصاصی سیاه در صورت، پوزه، گوش، اطراف چشم، بخلق، زانوها، زیر شکم. زیر گردن پوشیده از پشم می‌باشد، در یک سویه آن به‌عوض لکه‌های سیاه، لکه‌هایی به رنگ قهوه‌ای به چشم می‌خورد، اندازه بدن متوسط، دنبه گرد و کوتاه، در سطح خارجی دنبه شکافی وجود دارد که چندان مشخص نیست، قوچ شاخ‌دار و میش بدون شاخ، گوش‌ها آویزان با متوسط طول ۱۳٫۳ سانتیمتر، ازآنجایی‌که این نژاد از نژادهای پشمی است، دارای پشم‌های سفید با الیاف بلند و همچنین با مرغوبیت بسیار بالایی است که در میان فرش‌بافان و صنایع ریسندگی از طرفداران زیادی برخوردار است. ماکویی گوسفندی است مقاوم و در مقابل عوامل جوی از خودسازگاری مناسبی نشان می‌دهد.
ثمرات الحاق ژن چندقلوزایی (FecB) به گوسفند نژاد ماکویی
از ۲۷ نژاد گوسفندی کشور تعداد ۱۰ الی ۱۶ نژاد دارای پتانسیل لازم برای الحاق ژن چندقلوزایی (FecB) هستند که نژاد ماکویی هم از آن جمله می‌باشد. گوسفند ماکویی یکی از منابع مهم ژنتیکی گوسفندان ایران بوده و با توجه به صفات و خصوصیات تولیدی باارزش آن، قابلیت تبدیل‌شدن به یک نژاد گوشتی را داراست. این گوسفند بالای ۱۰ درصد دوقلو زایی داشته و از توان شیردهی نسبتاً خوبی نیز برخوردار است. افزایش بازده تولیدمثلی گوسفندان داشتی این نژاد از طریق وارد نمودن ژن چندقلوزایی می‌تواند در جهت اقتصادی نمودن پرورش گوسفند عمل نماید.
از ثمرات الحاق ژن چندقلوزایی (FecB) به گوسفند ماکویی که می‌تواند در سطح استان‌های محل پرورش این دام و همچنین سطح ملی به ارمغان بیاورد به موارد زیر اشاره نمود:
– حفظ ذخایر ژنتیکی و جلوگیری از اختلاط نژادی گوسفندان کشور
– افزایش تولید گوشت از این نژاد و درنتیجه افزایش بهره‌وری
– کمک به کاهش وابستگی کشور به واردات گوشت گوسفندی
– کاهش فشار چرای دام به مراتع و درنتیجه بهبود و احیای مراتع کشور
– ایجاد ارتباط بین بخش تولید و مراکز علمی و تحقیقاتی
– ایجاد خودباوری در بین متخصصین دانشگاهی و بومی‌سازی تکنولوژی‌های موردنیاز طرح
– تغییر الگوی پرورشی
– کمک به حفظ شغل گوسفندداری در مناطق روستایی با افزایش درآمد گله‌های روستایی
– کمک به اصلاح نژاد سایر گوسفندان بومی کشور
– کمک به ایجاد واحدهای صنعتی پرورش گوسفند داشتی
در بخش افزایش تولید گوشت قرمز نیز با توجه به اینکه میانگین بره تولیدی در کشور به ازای هر رأس میش ۰/۷ می‌باشد، با ارتقاء ظرفیت ژنتیکی گوسفندان هر گله و نیز ارائه خدمات مدیریتی و آموزشی به‌منظور اصلاح شیوه‌های تغذیه‌ای، مدیریت تولیدمثلی (هشت ماه یک زایش) در گله و نیز با توجه به ظرفیت ژنتیکی ایجادشده، نهایتاً گله‌دارها از هر ۱۰۰ رأس میش حداقل ۵۴۰ رأس بره در دو سال و یا به عبارتی ۲۷۰ رأس در هرسال بره تولید خواهند نمود که این رقم معادل حدود ۳/۸ برابر میانگین وضع موجود می‌باشد، لذا با فرض اصلاح روند در گله‌های موجود در طی ده سال با ظرفیتی ۲ میلیون رأس گوسفند ماکویی، می‌توان هرسال تولید ۱٫۴۰۰٫۰۰۰ رأس بره را به ۵٫۴۰۰٫۰۰۰ رأس بره رساند. درواقع توان تولید گوشت را تا میزان حدود ۶۸٫۴۰۰ تن افزایش دهد.
همچنین با عنایت به تجربه اجرای موفق عملیات الحاق ژن (FecB) بر روی گوسفند افشاری در استان زنجان و انجام تمامی آزمون خطاهای احتمالی در روند اجرایی طرح و وجود خصوصیات تولیدی و تولیدمثلی این دام، طرح الحاق ژن چندقلوزایی (FecB) به گوسفند ماکویی باعث افزایش حدود ۲ برابری بره زایی در هر زایش خواهد شد.
نکات مهم در هنگام خرید دام برای شروع یک طرح اصلاح نژادی
در خرید دام برای شروع یک طرح اصلاح نژادی توجه به موارد زیر الزامی می‌باشد:
۱- دام‌های خریداری‌شده بایستی بیشترین شباهت به خصوصیات ظاهری نژاد گوسفند مدنظر را داشته باشد.
۲- درصورتی‌که اکوتیپ‌های مختلفی از یک جمعیت گوسفندی وجود دارد بایستی به تعداد لازم از این اکوتیپ‌ها خریداری گردد.
۳- حتی‌الامکان دام‌های جمع‌آوری‌شده از کل مناطق پراکنش و پرورش نژاد باشد.
۴- در زمان خرید از کارشناسان یا دامداران خبره‌ی هر منطقه استفاده شود.
۵- سلامتی دام‌های خریداری‌شده مخصوصاً ازلحاظ آلودگی به بیماری‌هایی مثل بروسلوز، تب برفکی و… بسیار مهم می‌باشد.
علاوه بر موارد ذکرشده در بالا، توجه به مطالب زیر نیز می‌تواند مفید باشد:
– گردن گوسفند نباید شل و زیاد بلند باشد.
– اگر فاصله بین دو دست و سینه و شانه گوسفند کم بود امکان کوچک بودن ریه و قلب وجود دارد
– اگر دام کپل و تهی‌گاه باریکی داشت یعنی اتاقک رشد جنین کوچکی داشته و برای زایمان شرایط مساعدی ندارد. درواقع بره‌ای که از این گوسفند به دنیا بیاید کوچک بوده و تولید شیر و گوشت این گوسفند کم خواهد بود.
– فک پایین یا بالا گوسفند نباید کوتاه باشد زیرا موجب می‌شود نتواند خوب چرا کند.
– دامی که دارای دندان‌های از هم بازشده یا شکسته یا ریخته باشد پیر است.
– اگر گوسفند دچار علائمی چون سستی، پلک چشم کم‌رنگ و زرد و ریختن پشم باشد احتمالاً به انگل‌های داخلی مبتلاست و نباید برای پرورش خریداری شود، گوسفند سالم دارای پلک صورتی‌رنگ است.
– از گله‌هایی که گوسفندان آن یکدست و یکنواخت و یکرنگ نیستند نباید گوسفند خرید زیرا این گله از نژادهای مختلفی است.
– گوسفندی که دارای کنه در بخش‌هایی چون پشم و مو، پستان و گوش باشد و پوستی ضخیم داشته یا بخشی از پشم بدنش ریخته باشد احتمالاً مبتلابه انگل‌های خارجی است.
– از خرید گوسفندهایی که پستان کور و سفت دارند خودداری شود، گوسفندهای نابالغ که هنوز زایمانی نداشته‌اند دارای پستان‌هایی زیر شکم چسبیده هستند و گوسفندان شیرده نیز پستان‌هایی بزرگ، نرم و کمی آویزان دارند.
– بهتر است میشی که خریداری می‌کنید دنبه آویزان و خیلی سنگین نداشته باشد.
– اگر دام دارای شناسنامه باشد حتماً باید شناسنامه را با پلاک گوش آن تطبیق دهید.
– دام را از پشت، جلو و طرفین پهلوها بررسی و مشاهده کنید.
– میزان سختی و نرمی عضلات نواحی پشت و کمر دام را با لمس کردن بررسی کنید.
– گوسفند سالم نباید روی بدنش زخم و ضایعات باشد.
– چاقی یا لاغری گردن دام را با لمس کردن مشخص کنید.
– به کیفیت پشم دام توجه کنید.
– راه رفتن دام را موردبررسی قرار داده و به سم‌ها و طرز ایستادن دام نیز توجه نمایید.
– در میش‌ها سلامت پستان‌ها و در قوچ‌ها سلامت بیضه‌ها را بررسی کنید.
– به دنبه و میزان آن توجه فرمایید.
– از گله‌دار در مورد وضعیت داروهای ضد انگل و واکسیناسیون انجام‌شده به دام، سؤال کنید.
روش اجرايي طرح
شروع طرح با تهیه طرح توجیهی– فنی فروردین ۱۴۰۰ خواهد بود، با تعداد ۴۰۰ رأس میش بومی ماکویی خالص موجود در تأسیسات نگهداری دام شرکت کرانه نیلگون افق واقع در شهرستان پلدشت استان آذربایجان غربی، عملیات اصلاح نژاد شروع خواهد شد، به لحاظ ایجاد تنوع درون نژادی مناسب با توجه به اینکه میش‌ها تقریباً از یک گله و یک منطقه تهیه‌شده‌اند، لذا ضروری است قوچ مناسب از منابع و مناطق مختلف پراکنش نژاد تهیه گردد تا بتوانند تقریباً نماینده پروفایل ژنتیکی نژاد ماکویی باشد.
عملیات جفت‌گیری در این طرح به دو روش جفت‌گیری طبیعی یا تلقیح مصنوعی به روش لاپاروسکوپی خواهد بود که انتخاب هرکدام از این روش‌ها به امکانات شرکت کرانه نیلگون افق بستگی دارد. دام نر مورداستفاده در عملیات جفت‌گیری برای تولید F1 ها، قوچ نژاد افشاری اصلاح‌شده‌ی هموزایگوت برای ژن (FecB) که در گله‌های استان زنجان پرورش داده می‌شوند، خواهد بود.برای راستی آزمایی از ۲ الی ۵ درصد از بره‌های F1 به دنیا آمده، رصد ژن FecB توسط آزمایشگاه ژنومیک واجد شرایط انجام خواهد شد. بره‌های حاوی ژن چندقلوزایی والدین نسل‌های بعدی گله خواهند بود و بعد از رسیدن به بلوغ جنسی با گوسفندان بومی ماکویی برای تولید دام R1 تلاقی داده خواهند شد. در این مرحله بر اساس امکانات و تصمیم شرکت کرانه نیلگون افق و به‌منظور کاهش هزینه‌ها و تسریع در عملیات اصلاح نژادی، تلاقی برگشتی از هر دوپایه پدری و مادری می‌تواند انجام بشود یعنی قوچ بومی ماکویی با میش هتروزایگوت نسل F1 و میش بومی ماکویی با قوچ هتروزایگوت نسل F1 تلاقی داده خواهند شد. تلاقی برگشتی به سمت دام بومی به‌منظور افزایش خلوص خونی دام‌های بومی ماکویی تا نسل سوم (R2) ادامه خواهد داشت. خلوص خونی گوسفند تولیدشده در نسل سوم ۸۷/۵ درصد به نفع گوسفند ماکویی خواهد بود، دام‌های فاقد ژن چندقلوزایی تولیدشده در فرآیند عملیات اصلاح نژادی حذف خواهند شد. انتهای طرح نیز با تولید نسل R2 خواهد بود، از این نسل به بعد شرکت کرانه نیلگون افق می‌تواند با هدایت و مشاوره ژنتیکی تا تولید دام‌های هموزایگوت برای ژن FecB طرح را پیش ببرد و یا ادامه کار را به بخش خصوصی و دامداران محلی واگذار نماید. تاریخ تولید نسل R2 سال ۱۴۰۳ خواهد بود.
پروتکل عملیات الحاق ژن (FecB) به گوسفند نژاد ماکویی
لازم است مطالبی در خصوص چگونگی بکار بردن دستورالعمل ذکر گردد که ذیلاً به‌صورت کلاسه‌بندی شده آورده می‌شود.
۱- دام‌های اولیه که شامل میش‌ها در اوایل دوره و تعداد محدودی قوچ که در طول دوره خریداری می‌شود، می‌باشند، می‌بایست با توجه به مشخصات نژادی و از تمامی مناطق پرورش تهیه شوند در این صورت می‌توان گفت که این تعداد محدود دام خریداری‌شده تقریباً نماینده ژن‌های تمام نژاد می‌باشند.
۲- پس از خرید دام‌ها، می‌بایست آن‌ها حداقل به مدت یک ماه در قرنطینه قرار گیرند و در این مدت لازم است ضمن انجام آزمایشات سلامتی لازم ازجمله بروسلوز و سایر بیماری‌های منطقه‌ای و حذف حیوانات آلوده، واکسن‌ها و ضد انگل‌های لازم به آن‌ها اعمال گردد. این مدت در محاسبات دیده‌شده است.
۳- دام‌ها در ابتدای ورود می‌بایست با پلاک گذاری مطمئن کسب هویت نمایند و در فایل مناسب اکسل و یا نرم‌افزار مناسبی که بتواند کلیه رکوردهای بعدی را نیز ثبت و ضبط نماید، وارد شود.
۴- کلیه جفت‌گیری‌ها و زایش‌ها می‌بایست با در نظر گرفتن حداقل امکان ایجاد هم‌خونی برنامه‌ریزی شود. ازآنجایی‌که برخی از دام‌های فاقد ژن FecB در طول انجام پروژه فروخته خواهد شد و نیز درصد معقولی تلفات در برنامه پذیرفته‌شده است و نیز برای جفت‌گیری قوچ‌های حاوی ژن گزینش در نظر گرفته‌شده است، به‌طوری‌که بتوان تا حدی صفات نامطلوب را کاهش داد، لذا در صورت عدم ثبت شجره و بکار بردن تمهیدات لازم در جفت‌گیری‌ها مسئله هم‌خونی بخصوص در اواخر دوره می‌تواند یکی از چالش‌ها باشد. یادآوری می‌نماید انتخاب قوچ‌های بومی خوب و غیر خویشاوند می‌تواند در فائق آمدن به این مشکل راهگشا باشد.
۵- غیر از مسئله بند۴، ثبت دقیق رکوردها و انجام دقیق و به‌موقع آزمایشات رصد ژن و ثبت آن‌ها می‌توان از مخلوط شدن دام‌ها جلوگیری کرده و نظم ایجادشده به‌طور غیرمستقیم درآمد را افزایش دهد.
۶- این طرح فقط برای الحاق ژن FecB روی دام ماکویی تهیه‌شده است، لذا اگر شرکت کرانه نیلگون افق مایل به انتخاب صفت یا صفات خاصی غیر از حضور یا عدم حضور ژن FecB باشد می‌بایست برنامه‌ریزی دیگری با توجه به رکوردهای اخذشده و خواست شرکت کرانه نیلگون افق انجام پذیرد.
۷- تعداد اولیه میش، حداقل تعداد است که با توجه به جمعیت نژاد و پراکنش و تنوع در نظر گرفته‌شده و با توجه به تجربه قبلی در مورد گوسفند افشاری منظور شده است، اما با توجه به وجود تعداد زیادی نر حاوی ژن در نسل‌های F1 و R1 می‌توان با خریداری کردن تعداد زیادی میش بومی در هر نسل و واردکردن آن‌ها در جفت‌گیری‌ها، تعداد ژنوتیپ R1 و R2 را در انتها افزایش داد.
طرح توجیهی – مالی الحاق ژن (FecB) به گوسفند نژاد ماکویی
لازم به ذکر است که تورم ۱۵ درصدی در بخش‌های هزینه و درآمد در سنوات اجرای طرح منظور شده است. در ضمن میزان خوراک موردنیاز بره‌های ۱ الی ۳ ماهه یک‌چهارم میزان نیاز یک رأس گوسفند بالغ و بره‌های ۴ الی ۸ ماه هم نصف میزان نیاز یک رأس گوسفند بالغ در نظر گرفته‌شده است. در خصوص برآورد هزینه‌های نگهداری به این صورت عمل شده است که حدود ۷۰% هزینه نگهداری را هزینه‌های تغذیه‌ای دام تشکیل داده و باقی هزینه‌های نگهداری ۳۰% منظور و بر این اساس هزینه نگهداری یک روز یک رأس دام محاسبه گردیده است و با توجه به ترکیب گله در ماه‌های مختلف هرسال تعداد دام نگهداری شده در آن سال به‌صورت دام/روز محاسبه و در جداول لحاظ گردیده است.
در سال‌های مختلف تورم سالیانه هزینه‌ها به میزان ۱۵% منظور گردیده و در یک ستون دیگر ۵% پیش‌بینی‌نشده به آن اضافه‌شده تا کل هزینه سال برآورد شده است. طبیعتاً با توجه به نوع طرح انتظار سودآوری زیادی از اجرای آن تا رسیدن به ترکیب ژنتیکی R2 که در اینجا مدنظر می‌باشد، نباید داشت. سودآوری اصلی پس از رسیدن به هدف طرح و در ادامه آن خواهد بود. یادآوری می‌شود که به دست آوردن دام‌های هموزیگوت می‌بایست پس از به دست آوردن R2 و حتی بسته به فنوتیپ حاصله که فعلاً ناشناخته است، ممکن است در ترکیبات ژنتیکی بعدی صورت پذیرد.
ضمناً ژنوتیپ های R1 و R2 دارای ژن FecB ترکیب نهایی گله و درآمد زیستی نهایی را تشکیل خواهند داد که به لحاظ دارا بودن ژن چندقلوزایی به‌صورت هتروزیگوت خواهند بود.
پیشنهاد برای چگونگی فروش دام‌های F1 نرو ماده، بره‌های نر و ماده R1 و R2 فاقد ژن FecB
ازآنجایی‌که کلیه دام‌های F1 دارای ۵۰ درصد مجموعه ژن‌های هرکدام از دو نژاد ماکویی و افشاری به‌صورت راندوم هستند و علاوه بر آن دارای یک آلل FecB در جایگاه مربوطه هستند، لذا پیشنهاد می‌شود درصورتی‌که خود شرکت کرانه نیلگون افق مایل نباشد بیش از دو نسل برای به دست آوردن دام‌های R1 از این دام‌ها بهره‌برداری کند، بهتر است این دام‌ها به یک یا حداکثر دو گله تحت پوشش فنی شرکت کرانه نیلگون افق فروخته شود و ادامه کار در آنجا نیز پیگیری شود به‌طوری‌که مهاجرت آلل قبل از به دست آوردن نسل R2 یا بالاتر صورت نپذیرد و اصل جمعیت نژاد ماکویی، آمیخته نشود.
درعین‌حال با توجه به اینکه بره‌های سه‌ماهه R1 و R2 که فاقد ژن FecB هستند به دلیل نسبت‌های معین ژنی که از هر دو نژاد بازهم به‌صورت راندوم دارند، به لحاظ اصلاحی می‌توانند باارزش باشند.
اولاً به این دلیل که می‌توان با ترکیب‌های دیگر غیر ازآنچه که در این مقاله بیان شد در نسل‌های بعدی ژن FecB را به آن‌ها الحاق نمود،
ثانیاً در طول اجرای طرح ممکن است در نسل‌های مختلف و با ترکیبات خاصی که به دست می‌آید به حیواناتی که دارای صفات مناسب اقتصادی باشند، برخورد نمود و آن‌ها را مورد انتخاب قرار داد، لذا پیشنهاد می‌شود این بره‌های فاقد ژن FecB نیز فقط به گله‌های تحت نظارت شرکت کرانه نیلگون افق فروخته شوند.