چكيده دستاوردهاي پژوهشي شاخص موسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر ۱۴۰۰-۱۳۹۶
در بخش كشاورزي، بذر ارقام اصلاح‌شده زراعي‌آبي يكي از پر اثرترين نهاده‌هاي توليد است و زماني‌كه با فناوري‌هاي ديگر مانند مكانيزاسيون صحيح و به‌روز، تغذيه گياهي كارآمد و كنترل اصولي آفات و بيماري‌ها همراه مي‌شود، پتانسيل‌هاي ممكن در بهره‌وري حاصل مي‌شود. معرفي ارقام اصلاح شده محصولات زراعي آبي در قالب تحقيقات به‌نژادي به منظور افزايش عملكرد و توليد محصولات و تأمين امنيت غذايي كشور در عرصه اقتصاد كشاورزي ايران يك ضرورت اجتناب ناپذير در شرايط كنوني مي‌باشد. در سازمان تحقيقات، آموزش و ترويج كشاورزي كه يكي از معاونت‌هاي وزارت جهاد كشاورزي است، اين فعاليت توليدي و اثربخش بر عهده مؤسسات تحقيقاتي محصولي به‌ويژه مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر مي‌باشد. خوشبختانه مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر با تاريخچه طولاني از سال ١٣٣٨ تاكنون بر اساس رسالت خود به اين امر مهم پرداخته است. امروزه اگر كيفيت بيش از ٨٠ درصد گندم‌هاي توليد داخل متوسط و خوب ارزيابي مي‌شود، قسمتي از اين مرهون اصلاح ژنتيكي ارقام جديد سال‌هاي اخير است.
معرفي ارقام گندم متحمل به كم‌آبي در توفيق طرح افزايش عملكرد گندم تاثيرگذار و اصلاح، معرفي و توسعه ارقام ذرت هيبريد در گروه‌هاي زودرس و ميان‌رس تلاشي در راستاي ارتقاي بهره‌وري مصرف آب و پايداري توليد اين محصول مهم بوده است. گزارش تحليلي حاضر خلاصه‌اي از دستاوردهاي پژوهشي پنج‌ساله اخير و اثربخشي آن در مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر را در بازه زماني ١٤٠٠- ١٣٩٦ نشان مي‌دهد.
در اين بازه زماني افزايش محسوس تعداد ارقام معرفي شده در سال نسبت به آمار بلند مدت جهش محسوس داشته و بيش از سه برابر شده است. براي افزايش ضريب نفوذ ارقام معرفي‌شده، سياست‌هاي جديد مانند اجراي پايلوت‌هاي انتقال يافته‌ها در عرصه و خصوصي‌سازي بيشتر توليد بذر اتخاذ شدند. واگذاري امتياز توليد، تكثير و فروش بذر اصلاح شده ارقام معرفي‌شده به شركت‌هاي بخش‌خصوصي نه‌تنها باعث افزايش كيفيت بذر توليدي شده است، بلكه در ايجاد انگيزه در بخش خصوصي براي سرمايه‌گذاري در فرآيند اصلاح گياهان مؤثر بوده و در واقع گام اوّل نهادينه‌سازي حق‌مالكيت‌معنوي در حوزه بذر يا “رويالتي بذر” برداشته شده است. اتخاذ اين سياست در تمركز بيشتر پژوهشگران اين مؤسسه بر مولفه‌هاي تجاري‌سازي بذر و پاسخ به تقاضاي مشتريان مؤثر بوده است.
در راستاي اهداف و وظايف وزارت جهاد كشاورزي و نياز مبرم جامعه كشاورزي كشور به ارقام سازگار با پتانسيل عملكرد بالا، كيفيت مطلوب و مقاوم/متحمل به تنش‌هاي زنده و غير زنده، همچنين تهية بذور و نهال‌هاي اصلاح‌شده و عدم وابستگي به واردات بعضي از محصولات زراعي، اين مؤسسه از سال ١٣٩٦ تا پايان سال ١٤٠٠ تعداد ٨١ رقم اصلاح شدة محصولات مهم زراعي‌آبي با كيفيت مناسب، صفات‌خاص، سازگار به شرايط اقليمي مختلف و مقاوم به آفات و بيماري‌هاي‌مهم را معرفي كرده است.
از اين ميان بخش‌هاي تحقيقاتي غلات ٣٥ رقم (۴۳/۲%) ، سبزي‌هاي زراعي و حبوبات آبي ٢٠ رقم (۲۴/۷%) ، دانه‌هاي روغني ١٧ رقم (٢١%) و ذرت و گياهان علوفه‌اي ٩ رقم (۱۱/۱%) را اصلاح و به كشاورزان معرفي كرد‌ه‌اند. همچنين باتوجه به نقش بذر اصلاح‌شده در توليد، عملكرد و كيفيت محصول، اين مؤسسه سالانه هسته‌هاي اوليه بذر در طبقات مختلف محصولات مختلف زراعي را نيز توليد مي‌كند. به‌طوري‌كه در پنج‌ساله اخير ٨٠٧٢ تن هسته‌هاي اوليه بذور را در طبقات مختلف پرورشي ١ تا ٣، مادري، والدين و هيبريد با همكاري مراكز تحقيقاتي در استان‌ها تهيه كرده و در اختيار بهره‌برداران قرار داده است. اين ارقام به همراه ساير نتايج حاصل از پژوهش‌هاي بنيادي مؤسسه باعث افزايش توليد و كيفيت محصولات زراعي آبي كشور شده است. هر يك از اين ارقام در مقطع زماني خود موجبات تحولي شگرف در عملكرد و توليد كمي و كيفي آن محصول گرديده‌اند. در اين مجموعه سعي شده است پس از تبيين عمده‌ترين وظايف و مأموريت‌هاي اصلي مؤسسه در راستاي حفظ و توسعه امنيت غذايي كشور، مهمترين دستاوردهاي پژوهشي و عملكردي مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر طي دوره پنج ساله‌ي اخير (۱۴۰۰-۱۳۹۶) در حوزه‌هاي مختلف به‌صورت مختصر ارائه شود.
از مهمترين اهداف و وظايف بخش‌هاي تحقيقاتي اين مؤسسه مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:
تحقيقات كاربردي:
تحقيقات به‌نژادي
- توليد و معرفي ارقام اصلاح‌شده محصولات زراعي مختلف مناسب براي شرايط مختلف آب و هوايي كشور.
- توليد و معرفي ارقام اصلاح‌شده مقاوم/متحمل در برابر تنش‌هاي زنده و غير زنده محيطي (بيماري‌ها، كم‌آبي، سرما، گرما، شوري و…) به منظور تضمين پايداري توليد.
- ايجاد تنوع در ارقام به منظور حفظ پايداري توليد، مقابله با حوادث مختل‌كننده توليد و رفع نياز سيستم‌هاي مختلف زراعي رايج در كشور.
- تضمين، حفظ و ارتقاء كيفيت (نانوايي، ميزان روغن، ميزان پروتئين و…) مورد نياز كشور در محصولات مختلف
تحقيقات به‌زراعي
- تعيين نيازمندي‌هاي زراعي ارقام در مناطق و شرايط مختلف اقليمي جهت استفاده از حداكثر پتانسيل توليد آنها
- تعيين و اعلام تكنيك‌هاي مورد نياز گياهان زراعي
توليد بذر هسته‌هاي اوليه و كنترل آنها
- برنامه‌ريزي و تأمين بذر هسته‌هاي‌اوليه بذور پرورشي، والدين ارقام و هيبريدها بر اساس نياز كشور
مديريت ذخاير توارثي
- جمع‌آوري، حفاظت و توسعه ظرفيت بهره‌برداري از ذخاير ژنتيك گياهي
فعاليت‌هاي آموزشي و ترويجي
ارائه مشاوره‌هاي فني و تحقيقاتي به كشاورزان، كارشناسان و مديران براي تعيين سياست‌ها
برگزاري كلاس‌هاي آموزشي براي مديران،كارشناسان و تكنسين‌هاي كشاورزي
تأليف، تدوين و چاپ و تكثير كتاب، دستورالعمل‌هاي فني، ترويجي و …
انتشار سه مجله تخصصي اصلاح نباتات و ترويجي در حوزه گياهان زراعي- باغي
اجراي كلاس‌هاي ترويجي، روز مزرعه و انتقال يافته‌ها
حضور در پايلوت‌هاي ترويجي انتقال دانش فني
انجام طرح‌هاي تحقيقي-ترويجي.
